یادداشتی درباره ی اختلالات طیف اتیسم

نشانه های آغازین یک اختلال

کودکان مبتلابه اوتیسم را چگونه شناسایی کنیم؟
نویسنده: مسعود ریاحی* ، عضو انجمن اتیسم ایران

مسعود ریاحی – اوتیسم، همانند بسیاری از واژه های تخصصی حوزه روانشناسی و روانپزشکی، در میان مردم و متاسفانه حتی در میان برخی متخصصان و دانشجویان مربوط به این حوزه ها، به اشتباه تعریف شده و بدیهی است که واژه به اشتباه فهم و تعریف شده، کاربرد غلط نیز پیدا کند. می توان نمود این غلط بودن را، چه در ادراک این اختلال، چه در ادراک شخص دارای آن و چه در نحوه برخورد با آن مشاهده کرد. با مثالی می توان این فهم و تعریف و کاربرد اشتباه را روشن ساخت. نگاهی بیندازیم به واژه بیش فعالی، که تقلیل معنای آن را می توان در تعریف عامیانه و کلیشه ای اشتباهی مشاهده کرد که صرفاً بالابودن جنب و جوش را به مثابه بیش فعالی می دانند که حتی ممکن است رفتار های بهنجار و مثبت یک کودک را که می توانند نشانه اکتشاف و بازی و کنجکاوی و تفکر آزمایشگرانه او باشند سرکوب کنند و شروعی می شوند بر زوال تدریجی خلاقیت و اعمال آزمایشگرانه آن کودک. لازم به توضیح است که تشخیص بیش فعالی به عنوان یک اختلال نیازمند ارزیابی های دقیق تخصصی و بالینی است و نمی توان براحتی و با مشاهده برخی معیار هایی که حتی ممکن است بخشی از تعریف بیش فعالی نیز باشند، برچسبی به آن کودک زد. به همین سبب برای فهم واژه و اختلالات طیف اوتیسم نیازمند تعاریفی هستیم که در حال حاضر مورد توافق منابع تخصصی و معتبر داخلی و خارجی در این حوزه باشد.
در مورد سبب شناسی اختلالات طیف اوتیسم، پژوهش های بسیاری صورت گرفته، در تعدادی از آنها مشخص شده است که عملکرد غیر عادی مغز باعث ایجاد حالات اوتیسم می شود. اسکن های مغزی در بعضی موارد نشان داده است که مغز کودکان مبتلابه اوتیسم از نظر اندازه و ساختار با مغز کودکان سالم متفاوت است. همچنین در حال حاضر تحقیقات فراوانی درباره احتمال دخالت عوامل ژنتیکی و عوارض دارویی در بروز اوتیسم درحال انجام است. گاهی در خانواده ها مشاهده شده است که اوتیسم مانند بیماری ژنتیکی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود که این خود می تواند تئوری ژنتیکی بودن را در بعضی موارد ثابت کند. اما در موارد بسیاردیگری مشاهده شده است که اوتیسم در خانواده و اقوام وجود نداشته است و اینک در فردی ظاهر شده است. تمام این موارد نشان دهنده این است که هنوز محققین نتوانسته اند علت خاصی را به تنهایی برای اوتیسم کشف کنند و باید یک مجموعه از عوامل را در بروز آن موثر دانست، مثل عوامل ژنتیکی، محیطی (در معرض آلودگی های زیست محیطی بودن مادر در زمان حاملگی)، مصرف انواع قرص ها در زمان بارداری و… . در کل شواهد قوی نشان می دهدکه این اختلالات منشا زیستی دارد و کمتر بواسطه عوامل روانی، اجتماعی بویژه روابط والدین با کودک ایجاد می شود.
برای تعریف تخصصی این اختلال که در دسته بندی اختلالات عصب رشدی جای می گیرد، -اختلالاتی که نخستین بار در کودکی فرد نمایان شده و با ایجاد اختلال در همه جوانب رشد فرد عملکرد های فردی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی فرد را تحت تاثیر قرار می دهند- باید دو معیار اصلی را ذکر کرد.
معیار اول نقص هایی در ارتباط و تعامل اجتماعی و در زمینه های متعدد است؛ عدم رعایت تقابل در گفت و گو، عدم برقراری ارتباط چشمی، عدم استفاده از زبان بدن، عدم درک، ایجاد و حفظ رابطه از نمونه های این معیار هستند. دومین معیار داشتن رفتارها، علایق و فعالیت های محدود و تکراری است به طوری که فرد، حرکات جسمانی تکراری دارد، دست ها یا سرش را به طور غیر عادی تکان می دهد، به اشیا علاقه غیر عادی دارد و دچار اختلال حسی است به این معنا که حساسیت حواس پنج گانه اش، بیشتر یا کمتر از حد معمول است. برای فهم برخی علایم این اختلالات، می توان آنها را در چند دسته نام برد:

مشکلات آغازگری اجتماعی و پاسخ دهی
۱- کودک به هنگام شروع رابطه با دیگران به آنها به صورت غیر عادی دست می زند یا آنها را لیس می زند یا اینکه با آدم ها مثل ابزار رفتار می کند. (آنها را مثل وسایل وارسی می کند)
۲- کودک به هنگام تعریف کردن وقایع، زمینه سازی نمی کند و برای شنونده توضیح نمی دهد. (موضوعی را از میانه آن تعریف می کند و متوجه نمی شود که دیگران منظور او را درک نمی کنند. )
۳- وقتی نام او را صدا می کنند یا مستقیماً با او حرف می زنند، عکس العملی نشان نمی دهد. (عکس العمل از قبیل لبخند، برگرداندن سر، نگاه کردن به چشم مخاطب)
۴- گاهی اوقات چیزهایی می گوید بدون اینکه مخاطب خاصی داشته باشد یا حتی با خودش حرف می زند.

مشکلات ارتباط غیر کلامی
۱- هنگامی که سر را به نشانه «آری» یا «نه» تکان می دهید، منظورتان را متوجه نمی شود.
۲- موقع حرف زدن با دیگران از حرکات دست و سر استفاده نمی کند. (با دستها و سر کاملاً بی حرکت و خشک حرف می زند).
۳- هنگام ارتباط با دیگران از حالات صورت استفاده نمی کند. (هیچ گاه غمگینی، تعجب، ترس، شادی و… را در چهره اش نشان نمی دهد. مثلاً چشم هایش را به نشانه تعجب گرد نمی کند، مثلاً تعجب یا غمگینی را در صورت خود نشان نمی دهند)

اشتغال ذهنی با اشیا و موضوع ها
۱- به وسیله یا حیوان خاصی علاقه شدید و عجیبی دارد (دائم در مورد آن حرف می زند، آن را نشان می دهد یا نام او را می برد. مثلاً بخاری، جوجه و…)
۲- به اشیای بی جان و غیر معمول علاقه شدید دارد و به جای اسباب بازی هایش با آنها بازی می کند. (مثل نخ، پلاستیک، دستمال کاغذی، ریشه فرش، سیم و…).
۳- اسباب بازی های کمی هستند که او را خوشحال می کنند.

رفتارهای حسی غیر معمولی
۱- فرزند من نسبت به درد، سرما و گرما بی تفاوت است. (مثلاً وقتی سردش می شود درخواست لباس گرم نمی کند یا برای خود کاری نمی کند تا گرم شود. یا اگر دستش لای در برود یا دستش بسوزد شکایتی نمی کند)
۲- بشدت و به صورت غیر عادی از گرفتن ناخن، کوتاه کردن موهایش و مسواک زدن منزجر است. و هیچ گاه به این قبیل کارها عادت نمی کند.
۳- فرزند من اختلال بینایی ندارد اما اشیایی را که می خواهد ببیند از زاویه های گوناگون چشمهایش نگاه می کند. (از گوشه چشم، با چشم ریز شده، به چشم هایش زیاد نزدیک یا دور می کند).

رفتار های کلیشه ای
۱- کارهای تکراری مثل باز و بسته کردن در اتاق ها یا خاموش و روشن کردن چراغ ها را زیاد انجام می دهدیا اینکه مرتب دست هایش را بی دلیل در کنار گوشش قرار می دهد.
۲- اسباب بازی هایش را به شکل ردیفی پشت سر هم می چیند و مدل دیگری را برای چیدنشان امتحان نمی کند.
۳- ساعت ها با یک اسباب بازی ساده و حتی گاهی یک شیء بازی می کند، بی آن که خسته شود یا حوصله اش سر برود.
لازم به توضیح است که حتماً قرار نیست یک فرد دارای اختلالات طیف اوتیسم، پکیج کاملی از این موارد باشد، ممکن است توزیع برخی از این خصوصیات در بین افراد یکسان نباشد.