روش درمانی پکس و مراحل آن

نظام ارتباطی مبتنی بر مبادله تصویر ( پکس ) یکی از انواع روش های جانشین و افزوده است که توسط باندی و فراست با هدف آموزش آغازگری در ارتباط و مهارت درخواست کردن و کنش های متقابل اجتماعی، طراحی شد.

این نظام از ۶ مرجله شامل : آغازگری در درخواست، اصرار و پافشاری در درخواست، تمیز تصاویر، جمله سازی، افزایش پیچیدگی جمله ها و پاسخ به سوالات تشکیل شده است.

از زمان طراحی پکس مطالعاتی در سراسر دنیا انچام شد که همگی گویای تاثیر معنادار این روش آموزشی بر رشد مهارت های ارتباطی کودکان درخودمانده بودند. اگرچه امروزه پکس در اکثر کشورها به طور رایج و موفقیت آمیز استفاده می شود، با این وجود در کشور ما چندان شناخته شده نیست و در مراکز آموزشی – درمانی مورد استفاده قرار نمی گیرد.

با استفاده از روش pecsفراگیران به صورت خود انگیختگی ( خود به خودی )شروع به یادگیری می کنند .انعکاس تمایلات شخصی : روش pecs می تواند مورد استفاده کودکان و بزرگسالانی که هنوز قادر به بـــــــیان خواسته های ابتدایی خود و هم چنین قادر به توضیح تمایلات خودبه دیگران نیستند ، قرار گیرد . افرادی که از روش ( pecs ) استفاده می کنند با ارائه تصویرویا تصا ویری به طرف مقابل خواسته ومیل خودرا مطرح می سازند .با پیشرفت بیشتر در این روش ( pecs) فرد یاد می گیرد با قرار دادن صحیح کلمات در مکان مناسب خود جمله سازی رانیز انجـــام دهد . ممکن است زمان آموزش به وسیله تصاویر کمی طولانی به نظر رسد اما نشان داده شده است که استفاده از تصویر ها دلسرد کننده تر از هنگامی که افراد سعی در برقراری ارتباط بــــــدون استفاده از تصاویر می کنند نیست . با استفاده از روش ( pecs) دامنه توجه و دقت فراگیران تقویت شده و آنها یــــاد می گیرند که چگونه و به چه شکلی تمایلات و خواسته های خود را با طرف مقابل مطرح کنند .

مرحله اول : تبادلات فیزیکی هدف

بر اساس مشاهده و شناخت از دانش آموز و علایق او تصویری را انتخاب می نماییم.کودک به تدریج یاد می گیرد باید برای برقراری ارتباط با معلم ( یا فرد مقابل ) و خلاص شدن از دست همیار( کمک رساننده ) خود مستقلاً تصویر مورد نظر را برداشته و ارائه نماید .توجه : شناسائی و نگاه کردن به تصاویر مورد نظر در این مرحله ضروری نیست .

آماده سازی برای مرحله اول

به یاد داشته باشید تشخیص و شناسایی کلیه اشیاء ، مواد غذایی ، فعالیتها و تمام چیزهای که مورد علاقه کودک می باشد مهم است . دقت کنید در طول آموزش فقط از یک تصویر ( مثل غذا ) نباید استفاده کرد زیرا برای کودک مهم است یاد بگیرد وتوانائی تعمیم دادن را نیز درک نماید تا بدینوسیله ازتمام فعالیتها در جهت برقراری ارتباط استفاده نماید. . هنگام آموزش هر یک از فعالیتها مواد آموزشی را توسعه داده و از موارد مشابه نیز استفاده کنید مثلاً از عکس واقعی و یا تصویر و یا نمادها و سمبل ها ی روش فوق و … ..انتخاب نوع فعالیت ویا مواد آموزشی و همچنین زمان شروع آموزش با تشخیص مربی می باشد .

مواردی که در طول آموزش باید همیشه مد نظر باشد :

درطول آموزش به هیچ وجه ازکلام شفاهی استفاده نشود.( مانند چی می خواهی ؟ و یا عکس رو به من بده ). برای محتوی آموزش به نحوی برنامه ریزی شود که بتوان در طی آن چندین کارت یا تصویررا ارائه کرد ولی در هنگام آموزش فقط از یک کارت استفاده شود .. مربی باید سعی کند از اتفاقات روزمره که در طول روز برای کودک رخ می دهد سود برده واز آن در جهت آموزش استفاده نماید. . همیشه هنگام آموزش نیاز به همیار نمی باشد و گاهی مواقع مربی به تنهایی می تواند آموزش را انجام دهد

روش آموزش

مربی پس از شناسائی شیئ مورد علاقه کودک از آن سود برده و آموزش را شروع می کند .. در این لحظه به کودک اجازه دهید که برای مدتی هر چند کوتاه باشیءیافعالیت دلخواهش بازی کند سپس سپس از ادامه فعالیت وی جلوگیری و او را متوقف سازید . از تصویری استفاده کنید که که نشان دهنده شیئ یا فعالیت انتخاب شده است .. هنگام آموزش در مقابل کودک بنشینید به نحوی که بتواند کاملاً شما و فعالیت های شما را ببیند . تصویرمنتخب را بین خود و کودک قرار دهید .. مربی بایدشیئ یا خوراکی و یا فعالیت دلخواهی را که برای آموزش انتخاب نموده است را زیر یک دست خود نگاه دارد به نحوی که کودک نتواند آن را بردارد.. دست دیگر مربی با ید آزاد بوده و به نحوی که نشانگر آمادگی آن دست برای دریافت تصویرمی باشد . ( دست به حالت بازباشد ). ابتدا کودک سعی می کند شیء و یا خوراکی مورد دلخواهش را بردارد . . بدون بیان کلامی از طرف مربی ، شئی مورد نظر را زیر دست خود پنهان ساخته ودر این هنگام همیارسعی می نماید با هدایت دست کودک به طرف تصویر ان را برداشته و در دست آزاد مربی که باز و آماده گرفتن تصویر می باشد قرار دهد .. هنگامی که کودک تصویر را در دست مربی قرارداد مربی می تواند بگوید : ” آره تو مدادرنگی میخواهی و یا آهان تو شکلات می خواهی و …” ( بیان این جملات برای کودک فوایدی در بر دارد ازجمله این که اولاً کودک با ضمایر آشنا می شودوثانیاً ارتباط بین خواسته های خودش و ارائه کارت را می فهمد). پس از ارائه کارت مربی بدون درنگ شیئ و یا خوراکی مورد دلخواه کودک را در اختیاراو قرار دهد .( مربی دست خود را از روی شیء برداشته و به کودک اجازه می دهد تا آن را بردارد .)

راهکارهای مفید

در هر نوبت فقط یک فعالیت آموزش داده شود وبرای تثبیت و عمق دادن به این یادگیری می توان به میزان مورد نیاز آن را تکرار کرد . اگر از یک فعالیت برای آموزش استفاده می شود نقطه شروع آموزش باید اشیاء ، مواد یا فعالیت هائی باشند مورد علاقه او باشد چه این علاقه باعث تقویت او برای شرکت فعالانه وی در طول آموزش می گردد .حذف تدریجی نشانه ها. هنگامی که دانش آموز به ارتباط بین تصاویر و اشیاء پی برد باید کمک های همیار به صورت تدریجی کمرنگ و پس از مدتی حذف گردد بدین معنی که همیار در طول آموزش کم کم هدایت دست کودک را کم نماید تا در نهایت پس از آموزش ارتباط کارت و شیء آن را قطع نماید .. مربی نیز به تدریج دستی را که آزاد برای دریافت کارت بالا نگاه داشته شده بود را از جریان آموزش خارج می سازد و فقط هنگام دریافت کارت از آن استفاده می کند .. مرحله دوم آموزش هنگامی آغاز میگردد که کودک مستقل و بدون کمک همیاربتواند کارت را شناسائی و در اختیار مربی قرار دهد .

مرحله دوم: مرحله توانائی انتخاب تصویر

هدف : کودک در این مرحله باید توانائی برداشتن تصویر از روی تابلو ارتباطی و یا دفترارتباطی خود را داشته باشد و پس از انتخاب کارت برای نشان دادن خواسته خود آن را در اختیار مربی قرار دهد .

آماده سازی مرحله دوم :

آماده سازی تابلو و مکانی ثابت یرای الصاق کارتها( مربی میتواند در این مرحله از مقوائی که روی آن از نوارهای چسبک نصب شده است استفاده نماید تا کودک به آسانی بتواند کارت را بردارد ویا آن را در جای خود قرار دهد بدون اینکه کارت بیفتد .). کارتها را در یک محل معین مثل کلاسور و یا یا آلبوم و یا…. نگه داری نمائید این کارت ها باید به صورت معنی داری چیده شود تا هنگام استفاده بتوان با سرعت و سهولت کارت دلخواه را انتخاب کرد.

نکات :

در این مرحله نیزاز هیچ کلام شفاهی در طول آموزش استفاده نگردد ..به هنگام آموزش مربی از کارت های متنوع استفاده نماید ولی در نظرداشته باشد که هنگام آموزش در هرزمان فقط یک کارت را آموزش دهد . ( در این مرحله کودک باید به تمیز وتشخیص و شناسائی کارتهای مختلف یابد.). در طول این مرحله نیز سعی گردد که با کمک گرفتن از همیار و مربی های دیگر توانائی کودک را بالابرده تا به تدریج بتواند مواد آموخته شده را تعمیم و سپس بسط دهد . ( کودک باید یاد بگیرد با ارائه کارت به هر کسی می تواند به خواسته اش دست یابد .). مربی سعی نماید که از اتفاقات روزمره استفاده نماید .

مراحل آموزش :

هنگامی که یک فعالیت در ذهن کودک تثبیت شد و آن را یاد گرفت مکان خاصی را برای آن فعالیت روی تابلو اختصاص دهیم .. در این مرحله کودک باید کارت را از روی تابلو بر دارد و به مربی به دهد .. به تدریج این تعاملات باید ارادی گردد یعنی کودک باید برای رسیدن به خواسته ی خود مربی را پیدا کند و کارت را در اختیار او بگذاردتا به خواسته اش برسد .. گام بعدی ، افزایش فاصله میان کودک کارت است که این عمل باید به صورتی تدریجی انجام گیرد و فاصله میان کودک و کارت نیز به مرور بیشتر و بیشتر گردد .در این مرحله پس از ارائه کارت و دریافت شیئ و یا فعالیت مورد دلخواه کودک ، از او انتظار نداشته باشید کارت را در جای خود قرار دهد و همچنین نیاید از جملاتی مثل” عکسو سر جای خودش بذار” و” یا کارتو بذارتوی آلبوم ” استفاده نمایید .. هنگامی که کودک قادر به تعمیم شود وبتواند از بین کارتها کارت مورد نظرش را پیدا نماید ، مربی می تواند مرحله سوم را شروع نماید .

مرحله سوم – تمیز تصاویر

هدف : در این مرحله کودک برای رسیدن به خواسته خود باید به طرف تابلو برود و از بین تصاویر ، کارت مناسب را بردارد و به طرف مربی و یا فردی که قصد برقراری ارتباط با اورا دارد آمده و کارت را در اختیار او قرار دهد .

آماده سازی مرحله سوم :

در این گام باید از کارت هائی که متناسب با علایق کودک است وهمچنین کارتهائی که مورد علاقه او نیست به صورت همزمان استفاده نمائید . ارائه اشیاء یا موادی که کودک به آن علاقه ندارد و یا تمایلی به آنها نشان نمی دهد همینطور ارائه کارت های متضاد و یا نامربوط به هم نیز در این گام مورد استفاده قرار می گیرد، مانند : کارت کفش و کارت زمان صرف چاشت به صورت همزمان .

نکات :

در طول آموزش این مرحله نیز ازراهنمایی به صورت کلام شفاهی استفاده نگردد ..از جابه جائی تصاویر بر روی تابلو ارتباطی جداً پرهیز نمائید و همیشه برای هر تصویر مکان مشخصی رادر نظر بگیرید چرا که به هنگام پیدا کردن تصویر کودک دچار سر در گمی نگردد و به هنگام نگاه کردن برای پیدا کردن کارت مورد نظرش دلسرد نشود و آن را رها نسازد .

مراحل آموزش :

آموزش همزمان فعالیت یا شئی مورد دلخواه کودک همراه با فعالیت و شئی ای که که کودک اصلاً ان را دوست ندارد ..ابتدا از دو کارت و دو شیئ واقعی استفاده کنید. ( تصویر بین کودک و شیئ واقعی قرار گیرد .). در طی این مرحله سعی می شود به تدریج شیئ واقعی حذف وکودک به استفاده از کارت هدایت شود.. مربی شیئ واقعی را به کودک نشان می دهد و کودک باید تصویر آن را از بین دو تصویر شناسایی کرده ودر اختیار مربی قرار دهد ( تطابق شیئ و تصویر )هنگامی که کودک تصویر را به مربی داد مربی باید بگوید ” تو کفش می خوای؟” و” یا تواز من ماشین می خوای ؟ ” و سپس بگوید ” اگرماشین می خوای و یا ماشین احتیاج داری باید به من بگی ماشین” و یا” اگه کفش می خوای و یا به کفش احتیاج داری باید بگی ” کفش” سپس مربی مدتی مکث می کند و پس از آن تصاویر را به مکان مخصوص خود برمی گرداند. .درتمام مراحل آموزش باید سعی کنید علایق کودک را شناسائی و مشخص نمائید .

در این مرحله میتوانید از کارت هایی به اندازه ی ۲تا ۲٫۵ سانتیمتری استفاده نمایید ..با بررسی مشاهدات مختلف مربی در مراحل چندگانه آموزش مربی به این مهم دست می یابد که آیاکودک به ارتباط بین خواسته های خود و تصاویرپی برده است یا خیر.. هنگامی که کودک به تصاویر نگاه کند و بین آنها تمیز دهدو بتواند کارت مورد نظر را از بین کارت های دیگر انتخاب کند به تدریج به تعداد کارتها بیفزایید تا انتخاب مشکل تر شود .

در این مرحله کارت ها را تا ۲۰ عدد افزایش دهید و کودک باید بتواند تمام کارتها را از یکدیگر تمیزدهد .. در این گام مربی می تواند مکان تابلو و یا آلبوم ارتباطی رانیز تغییر دهد . همچنین می توانید شیئ مورد دلخواه کودک را دور از دسترس و دید وی قرار دهد .. هنگامی می توانید وارد گام چهارم شوید که مطمئن باشید کودک بین کارتها تمیز می دهد وهم اینکه بتواند از میان کارتها ، کارتی که بیانگر خواسته و تقاضای اوست ، پیدا کرده و برای دریافت شیئ مورد نظر کارت را در اختیار مربی قرار می دهد .

 مرحله چهارم – جمله سازی

هدف :کودک در این مرحله از کلمات یک بخشی در عبارت های کوتاه استفاده میکند . ابتدا کودک کارت یا سمبــــل “من میخواهم ” را انتخاب نموده و روی خط زمینه ای که مشخص شده است قرار می دهد وپس از آن کارتــی راکه تقاضا یا خواسته ی او را نشان میدهد پیداکرده و کنار کارت یا سمبل” می خواهم” قرار بدهد تا بتوانـــــــد جمله ای را بسازدوبه وسیله آن خواسته ی خود را به مربی انتقال دهد .در پایان این مرحله کودک باید توانائی شناخت و استفاده از ۵۰ کارت رادر جهت برقراری ارتباط داشته باشد .

آماده سازی مرحله چهارم :

تهیه و ساخت خط زمینه با سلیقه خود مربی انجام گردد ..تهیه کارت ” می خواهم ” ( این کارت و سایر کارت ها به نحوی ساخته شود که به راحتی روی خط زمینه چسبانده و یا جدا شود ) .کد گذاری رنگها برای نوشتن قسمت های مختلف یک جمله کمک بیشتری به فراگیری می کند.( استفاده از رنگ زرد برای مردم و رنگ سبز برای افعال )

نکات :

از کمک های شفاهی در طول مرحله استفاده نشود . .یادداشت برداری در طول مرحله ادامه داشته باشد ..تنوع درفعالیت ها وتعویض مربی ها این امکان را فراهم می کند تا کودک دریابد که بیان خواسته هایش به هر یک از افراد همان واکنش قبلی را از طرف آنان در بر خواهد داشت .

مراحل آموزش :

تصویر ” می خواهم ” را در طرف چپ خط زمینه قرار دهید . .کودک هدایت می شود تا کارت خواسته ی خود را روی خط زمینه قبل از کارت”می خواهم “ بگذارد ..پس از اینکه کودک کارت خواسته ی خود را روی خط زمینه قرار داد مربی شفاهاً بیان می کند ” تو————- می خوای ” یا” تو به من گفتی “که……………. می خوای ” ( به اندازه ی مناسب به کودک فرصت دهید تا بتواند تمرکز کند وآموخته های جدید را سازمان دهی کند . ).وقتی که کودک این عمل را انجام داد کارت” می خواهم ” را به گوشه سمت چپ تابلو هدایت کنید ..هنگامی که کودک کارت “می خواهم ” را با هدایت مربی در سمت چپ تابلو قرار داد کارت خواسته ی خود را برداشته و قبل از کارت ” می خواهم” قرار بدهد . . هر بخش این گام چند بار تکرار شود تا کودک بدون کمک و مستقل از مربی ابتدا کارت خواسته ی خود راو بلافاصله پس از آن کارت ” می خواهم” را قرار دهد و بدین نحوجمله ای کامل بسازد ..مانند گام های قبل به تدریج کارت های خواسته های کودک را دور از دید و رویت کودک قرار دهید .

مرحله پنجم – پاسخ به سوال

هدف :در این مرحله کودک باید بدون کمک مربی و به طور مستقل توانائی پاسخگوئی به این سوال را باید داشته باشد .” تو چه می خواهی ؟”

مراحل آموزش :

در این مرحله کودک به طور مستقل خواسته های خود را با کارت “می خواهم ” عنوان می کندو در شروع این مرحله کودک را وادار به پاسخ گویی به این سوال که تو چه می خواهی ؟ نکنید ..واضح است دیگران هنگام برقراری ارتباط با کودک از او سوال می کنند که “تو چه می خواهی ؟” و کودک باید یاد بگیرد که در برابر این سوال چگونه پاسخ دهد . توانائی کسب این مرحله به طور صحیح و کامل از اهمیت بسزائی برخوردار است . به همین دلیل مربی باید تلاش نماید که این مرحله با آرامش و تانی همراه باشد تا بتواند به آموخته های کودک هر چه بیشتر دوام بخشد .

مرحله ششم – ابراز عواطف و احساسات

هدف : کودک در این مرحله باید توانائی برقراری ارتباط با دیگران را با بیان احساسات خود پیدا کند مثلاً بتواند بگوید من …….. دوست دارم ویا من …………. دوست ندارم .

آماده سازی مرحله شش :

تهیه کارتهای من می بینم ، من دوست دارم ، من احساس می کنم ، من دوست ندارم و …

نکات :

نیروهای کمکی باید با عوامل اجرائی هماهنگ باشند ( باید مربیان متفاوتی که یک محتوای بخصوصی را که به کودک آموزش می دهند هماهنگ باشند تا از کارتهای یکسان ، روش های یکسان ، عکس العمل های یکسان و بیان شفاهی یکسان استفاده کنند ) .مربیان باید سعی کنند در ضمن ارتباط با کودک چگونگی استفاده از کارت ها و تعمیم و بسط عملکرد مربوط به کارت ها را به وی بیاموزند . .کد گذاری رنگی در این مرحله می تواند کمک به یادگیری سریعتر نماید .

مراحل آموزش :

از اتفاقات و فعالیت های روزمره برای برقراری ارتباط استفاده گردد.برای مثال : در هنگام صرف چاشت مربی باید از این زمینه ی ارتباطی به وجود آمده استفاده کرده و بگوید ” من کلوچه دوست دارم “( از کارت مربوطه استفاده شود) . تو چه دوست داری ؟.مثال دیگر ، من احساس خوشحالی می کنم . تو چه احساسی داری ؟. برای شروع این مرحله کودک ممکن است ازتابلو ارتباطی و یا آلبوم ارتباطی خود برای بیان احتیاجات استفاده نماید تا بدین نحو نشان دهد که می تواند این ارتباط را با سایر افراد نیز برقرار نماید و به تدریج استفاده از کارت ها کمرنگ تر می شود .رنگ ،اندازه ، مکان مفاهیم . کودک به تدریج یاد می گیرد که از مفاهیم دیگر هم استفاده نماید و یا چند مفهوم را برای ابراز یک خواسته با هم ترکیب نماید . مثلاً هنگام بیان خواسته ی خود بگوید ،من توپ می خواهم و یا آن را با مفاهیم دیگر ترکیب کرده و بگوید من توپ قرمز را می خواهم و یا من توپ بزرگ را می خواهم ویا من توپ بزرگ قرمز را می خواهم ..در این مرحله کودک جمله سازی را با ساختار صحیح آن می آموزد .

تفاوت بین بله ونه

کودک در این مرحله به دو سوال زیر با بله یا نه پاسخ می دهد ” آیا تو………….. می خواهی؟”و یا” آیا این —————-است؟” .به خاطر داشته باشید که پاسخ به سوال” آیا تو……… می خواهی ؟” پاسخی معلوماتی باشد و پاسخ سوال “آیا این …………… است ؟ “پاسخ اجتماعی باشد . برای سوال اول از اشیاء ملموس و برای سوال دوم از افراد و اشخاص استفاده کنید .