نوروفیدبک (neurofeedback) چیست؟

نوروفیدبک نوعی بازخورد عصبی امواج مغزی است، در نوروفیدبک افراد آموزش می بینند که آهنگ و فرکانس های نابهنجار امواج مغزی را به آهنگ و فرکانس بهنجار و به دنبال آن حالت های روان شناختی نابهنجار را به بهنجار تبدیل کنند.

در نوروفیدبک سنسورهایی که الکترود نامیده می شوند بر روی پوست سر قرار می گیرند. این سنسورها فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت و در غالب امواج مغزی (در اغلب موارد به شکل شبیه سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) به او نشان می دهند. در این حالت پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی شخص انجام می شود. به این شکل فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش و یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می آید پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده وسعی می کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند. مثلاً اگر قرار است فرد موج آلفای خود را کاهش دهد بازی در صورتی پیش می رود که موج آلفا از یک حد مشخص شده ای کمتر باشد.

نوروفیدبک در واقع یک فرایند آموزشی است که در آن مغز خودتنظیمی را فرا می گیرد و در طول آموزش، فعالیت مغز توسط اداره هشیار و ناهشیار توجه کنترل می شود. یادگیری هشیارانه زمانی اتفاق می افتد که فرد درمی یابد که چطور سیگنال فیدبک به توجه و وضعیت ذهنی او ارتباط پیدا می کند.

قسمت عمده یادگیری در سطح ناهشیار اتفاق می افتد،جایی که مغز تدریجاً می تواند به صورت مستقیم و خودکار سیگنال فیدبک را کنترل کند. مهارت های جدید که به صورت آگاهانه و ناآگاهانه به دست آمده اند در طول آموزش درونی می شوند و به طور خودکار به فعالیت های روزانه فرد منتقل می شوند. این کار مانند یادگرفتن مهارت رانندگی است. همان گونه که مهارت رانندگی پس از یادگیری کامل به صورت یک سری اعمال خودکار در می آید و فراموش نمی گردد، مهارت هایی نیز که مغز در طی آموزش نوروفیدبک به مغز ما کمک می کند تا یادبگیرد که چه طور خودش را تنظیم و نواقص عملکردی خود را برطرف نماید.

از دیدگاه روان شناسی، این گونه به نظر می رسد که آموزش و تمرین تمرکز، فرایندهای ارتباط، رشد و بلوغ عصب شناختی در مغز را تحریک و افزایش می دهد. این وقتی اتفاق می افتد که نورون ها طی آموزش به ایجاد ارتباطات سیناپسی (ارتباط بین نورونی) جدید وادار شده و باعث بهبود عملکر مغز در مناطق خاص می شوند. شواهدی وجود دارد که بین فعالیت موج آلفا و جریان خون مغز ارتباط مستقیمی وجود دارد. به عبارت دیگر وقتی فرد موفق می شود که برای مدتی وضعیت افزایش موج آلفا را حفظ کند، مغز وی خون بیشتر و در نتیجه اکسیژن و غذای بیشتری دریافت می کند، این مسأله سبب می شود که نورون های آسیب دیده به باز تولید و بهبود هدایت سیگنال های الکتریکی خود بپردازد. در واقع هدف اصلی نوروفیدبک بالا بردن آگاهی شخص نسبت به آن چه در بدن و مغزش اتفاق می افتد و افزایش قدرت کنترل ارادی بر آن هاست. در واقع نوروفیدبک همانند آیینه ای که کم و کاستی های مغز را به خودش نشان می دهد، می باشد.

آیا روش نوروفیدبک روش علمی است؟

در گذشته این گونه تصور می شد که فرایندهای فیزیولوژیکی تحت کنترل دستگاه عصبی خودمختار مثل ضربان قلب و فشار خون، فرایندهای خودمختاری هستند که نمی توان بر آن ها کنترل ارادی داشت، اما آزمایش هایی که در سال ۱۹۶۰ صورت گرفت نشان داد که انسان می تواند یاد بگیرد که کارکردهای فیزیولوژیکی بدن را تغییر دهد. هم چنین در طی ۳۰ سال گذشته فعالیت های علمی متعددی به منظور کشف خلاقیت ذهن در تأثیر بدن و شناخت راه هایی که ذهن بر بدن و عملکرد های آن تأثیر می گذارد و از آن ها تأثیر می پذیرد، از جمله درباره ی ارتباط مغز و روان، انجام شده اند، در حوزه ی درمانگری اختلال های روان شناختی نشان داده شده است که ایجاد نوسان و تغییر بهینه در آهنگ و فرکانس امواج مغزی، با استفاده از نوروفیدبک و بیوفیدبک می تواند تغییرات بهینه ای در حالت های روان شناختی افراد ایجاد کند.

کاربردهای درمانی توسط نوروفیدبک چیست؟

۱- بیش فعالی _ کمبود توجه (ADHD) : بیش از هر زمان دیگری برای درمان ADHD از نوروفیدبک استفاده شده است و در اکثر موارد افراد بهبودی کامل می یابند.

۲- اختلالات خواب: اولین تغییراتی که مراجعان عموماً بعد از شروع درمان با نوروفیدبک مشاهده می کنند، تغییر تنظیم خوابشان است.بنابراین از نوروفیدبک می توان در درمان این اختلال استفاده کرد.

۳- ناتوانی یادگیری: این اختلالات در سنین دبستانی شایع هستند. نوروفیدبک تحول بزرگی ایجاد کرده و معمولاً با کامل کردن یک دوره درمانی بهبودی ثابتی حاصل می شود.

۴- اضطراب(Anxiety) : بسیاری از متخصصان، به کارگیری نوروفیدبک در درمان اضطراب را یکی از عمده ترین موارد و زمینه های استفاده از نوروفیدبک می دانند.

.آنان معتقدند اضطراب یکی از اولین مواردی بود که به نوروفیدبک پاسخ داد.

۵- صرع و سکته مغزی : در مواردی که داروها مؤثر نبوده است و بیماری مزمن و غیرقابل کنترل بوده، نوروفیدبک در درمان ۷۰ تا ۹۰ درصد بیماران موفق بوده است.

۶- آسیب مغزی : نوروفیدبک سبب بهبود مشکلات ناشی از آسیب و سکته مغزی می شود. از آن موارد می توان به بهبود در حافظه، گیجی و حواس پرتی، مشکلات تمرکزی، سردرد، تحریک پذیری، تغییرات خلقی، مشکلات ادراک بینایی و دیسلکسی اشاره کرد.

۷- دردهای مزمن و سردردهای میگرنی : پزشکانی که از نوروفیدبک برای درمان دردهای مزمن و سردردهای میگرنی استفاده کرده اند،اعلام نمودند که وقوع و شدت حملات میگرن در اکثر موارد با استفاده از این روش کاهش می یابد و حتی در مواردی از بین می رود.

۸- افسردگی : در مورد مبتلایان به افسردگی، نوروفیدبک در اغلب موارد بهبود دهنده بوده است.

۹- سوء مصرف مواد مخدر : مطالعات نشان داده است که در مقایسه با درمان های موجود برای ترک اعتیاد، نوروفیدبک مؤثر بوده است. در این روش وسوسه را کاهش می دهد و احتمال بازگشت را پایین می آورد.

جلسات درمانی نوروفیدبک چگونه است؟

در آغاز شرح حالی از مراجع گرفته می شود، سپس فرد روی صندلی مخصوص و راحتی می نشیند،بعد دو الکترود به گوش های مراجع و یک الکترود به سر مراجع و یک الکترود به سر او و در جای مناسب متصل می شود (بنا به تشخیص متخصص) سپس از مراجع خواسته می شود تا کاملاً آرام باشد و به صفحه ی کامپیوتری مقابل خود نگاه کند. درمانگر برنامه ی خاصی برای بیمار در نظر گرفته است که متناسب با مشکل اوست و شبیه به بازی کامپیوتری است. بیمار کار خاصی انجام نمی دهد، بلکه مغز اوست که همه کارها را انجام می دهد.

پس از چندین جلسه تمرین و تکرار، مغز تکالیف را می آموزد و خود را با آن ها منطبق می سازد. در پایان جلسه الکترودها جدا می شود و تکالیفی برای انجام در منزل به او داده می شود. به منظور هرچه بهتر بودن نتایج حاصل از درمان و پایداری بیشتر اثرات درمانی، تعداد جلسات باید به حدی باشد که درمان تکمیل شود، مدت معمول جلسات ۴۵ دقیقه است و حداقل ۲ تا ۳ جلسه در هفته توصیه می شود، اما برگزاری ۳ تا ۴ جلسه در هفته باعث تسهیل درمان می شود و برای قطع درمان باید به تدریج فاصله جلسات را زیاد کرد. ابتدا دو هفته یکبار و در صورتی که بهبودی ادامه پیدا کند ماهی یک مرتبه. اگر به محض از بین رفتن علائم و نشانه های بیماری، درمان را متوقف کنیم،امکان دارد پس از گذشت مدتی مثلاً ۳ ماه یا ۹ ماه تمامی نشانه های بیماری برگردد. در این جاست که تصور می کنیم نوروفیدبک بی تأثیر بوده است. اما باید بدانیم نوروفیدبک در حقیقت نوعی یادگیری است و کاملاً واضح است هرچه تمرین و تکرار بیشتر باشد، یادگیری بهتر و بیشتر خواهد بود و آموخته ها دیرتر ازبین می رود.

برگرفته از مجله بچه های آسمان