زبان، پایه و اساس یادگیری تعاملات اجتماعی و تکامل شخصیتی افراد می‌باشد. پدیده‌‌ی شگفت‌انگیز فراگیری زبان در سال‌های اول زندگی کودک، والدین را غرق شادی می‌کند؛ بنابراین مشاهده‌ی سردرگمی و نگرانی آن‌ها در مقابل عدم توانایی کودک در فراگیری زبان تعجب‌آور نیست. علی‌رقم تأثیر عوامل مختلف بر رشد زبان کودک، کودکانی که رشد عادی دارند از ابتدای دومین سال زندگی شروع به صحبت می‌کنند اما بسیاری از والدین کودکان طیف اتیسم اشاره می‌کنند که این اتفاق در روند رشد کودکشان نیفتاده است. اغلب خانواده‌های کودکان طیف اتیسم در ۳ سالگی برای اولین بار با شکایت از عدم برقراری ارتباط و تأخیر در رشد زبان بیانی به مراکز گفتار درمانی مراجعه می‌کنند. فرآیند فراگیری زبان کودکان طیف اتیسم، متفاوت از کودکان عادی می‌باشد. آن‌ها برای فراگیری زبان مادری خود نیاز به نوعی گفتاردرمانی دارند. در توصیفات اولیه‌ای که کانر و آسپرگر از اتیسم داشتند، آن‌ها به اختلالات خاص زبانی در افراد طیف اتیسم اشاره کردند؛ به عبارت دیگر اختلالات کلامی یکی از بارزترین مشخصه‌های افراد طیف اتیسم است که معمولاً در سه سال اول زندگی کودک ظاهر شده و در طول زندگی او ادامه دارد. به‌دلیل وجود تفاوت‌های فردی و شدت بیماری، طیفی از ناتوانایی‌ها، از اتیسم خفیف تا اتیسم شدید درنظر گرفته می‌شود، که یکی از تفاوت‌های اصلی میان این دو به توانایی‌های زبانی افراد مربوط است. در این مقاله به برخی از اختلالات زبانی کودکان طیف اتیسم که در میان این افراد شایع‌تر هستند اشاره می‌کنیم.
یک کودک از لحاظ فطری به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده که می‌تواند به وسیله‌ی لبخند، تماس چشمی، اصوات و حرکات (نظام پیش-زبان‌شناختی) ارتباط برقرار نماید. با مشاهده‌ی این توانایی‌ها این فرض مطرح می‌شود که کودک آمادگی فراگیری زبان را دارد، اما در مورد اتیسم از جمله اختلالات اولیه که در ارتباطات کودک مشاهده می‌شود عدم توانایی او در موارد فوق است.
همچنین اختلالات کاربردشناختی زبان از جمله مهمترین اختلالات در کلام کودکان طیف اتیسم است. تمرکز تحقیقات بر جنبه‌های کاربردشناسی زبان به هفتاد سال پیش برمی‌گردد زیرا این مشکلات در همه موارد طیف اتیسم مشاهده می‌شود. یکی از بارزترین خصوصیات کاربردشناسی در اتیسم این است که جنبه‌هایی در آن وجود دارد که در طی رشد و تغییر، ثابت هستند. کودکان طیف اتیسم در کاربرد زبان به شکل متناسب با سن و موقعیت و نوبت‌گیری مشکل دارند. به سکوت‌های نامناسب پاسخ می‌دهند. گفتارشان خیلی زیاد متوقف می‌شود و به طور ناگهانی موضوع گفتگو را تغییر می‌دهند و به صورت نامرتبط صحبت می‌کنند. اغلب کودکان طیف اتیسم انگیزه‌ای برای مشارکت در ارتباط ندارند و چنانچه در مکالمه شرکت کنند اغلب جملاتی بیان می‌کنند که نامرتبط با موضوع هستند. اصطلاحاً گفتار کودکان طیف اتیسم را گفتار طوطی‌وار می‌نامند چرا که آن‌ها اغلب هنگام صحبت کردن کلمات و جملات را بدون درک معنی آن‌ها به کار می‌برند. این افراد اغلب قصد گوینده را که در پس کلام نهفته است را تشخیص نمی‌دهند. مثلاً در پاسخ به درخواست ” می‌تونی کتاب را به من بدی؟” فقط می‌گویند “بله”، اما کتاب را نمی‌دهند. در کنار اختلالات کاربردشناختی اختلالات دیگری نیز در کلام کودکان طیف اتیسم مشاهده می‌شود که عبارتند از:
پژواک‌گویی یا تکرار: پژواک‌گویی در همه کودکان دیده می‌شود اما در اتیسم خیلی بیشتر است و تا سال‌ها در این کودکان باقی می‌ماند. دلیل این امر، روشن نیست اما نشان می‌دهد که این کودکان، توانایی استفاده از زبان برای برقراری ارتباط را ندارند.
واژگونی ضمیر: کودک طیف اتیسم، شناختی از ضمیر “من” ندارد مثلاّ به‌جای اینکه بگوید “به من آب بده” اسمش را بیان می‌کند.
واژه‌سازی: یعنی استفاده از کلمات ساختگی به جای اسامی رسمی اشیاء مثلاً کودک طیف اتیسم برای اشاره به کتاب از واژۀ ساختگی خود “بادادا” استفاده می‌کند.
درک تحت‌اللفظی کلام: کودک دارای اتیسم در درک کلام نیز مشکل دارد و اغلب متوجه معنای ضمنی جملات نمی‌شود؛ مثلاً وقتی گفته می‌شود: “فلانی سرما خورد”، کودک دارای اتیسم فکر می‌کند سرما واقعاً چیزی خوردنی است.
بیشتر کودکان طیف اتیسم با آهنگ یکنواخت، خشن و بریده بریده صحبت می‌کنند. الگوهای آهنگی عجیب یکی از علائم بالینی قابل درک در اتیسم است. شایع‌ترین اشکالات آهنگ کلام در کودکان طیف اتیسم، تون یکسان کلام آن‌ها است. به‌عبارتی دیگر، در کلام این افراد اشکال در مشخصه‌های نوایی زبان که نقش مهمی در جنبه‌های کاربرد شناختی زبان بازی می‌کند نیز دیده می‌شود.
نتایج مطالعات نشان می‌دهند اسنادی دال بر نقصان تولید آواها در گروهی از کودکان طیف اتیسم وجود دارد. علاوه بر رشد آوایی با تأخیر، تعداد بیشتری اشتباهات تولیدی آوایی و بد ادا کردن آواها در افراد اتیسم نسبت به کودکان عادی گزارش شده است. کیلگارد و همکارانش (۲۰۰۱) اختلالاتی در پردازش واجی در کودکان طیف اتیسم یافتند، همچنین در گفتار افراد اتیسم، اختلالات آوایی-واجی نیز مشاهده شده است. بنابراین به‌نظر می‌رسد در عده‌ای از افراد طیف اتیسم علاوه بر درک و تولید زبان اشکالات آوایی هم وجود دارد. تشخیص به‌هنگام اختلال طیف اتیسم و انجام اقدامات لازم جهت توانبخشی کلامی این کودکان می‌تواند تأثیر مثبتی در بهبود وضعیت کلامی این عزیزان داشته باشد.
هانیه یارمند دکتری زبانشناسی مدرس دانشگاه
منبع: فصلنامه آوای اتیسم شماره ۶
